بیم و امیدهای آماری در بحران کم‌آبی
یک متخصص حوزه علوم و مهندسی آب معتقد است آمار سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳ خراسان جنوبی تصویری متناقض از رشد کشاورزی در شرایط بحران آبی ارائه می‌دهد، چرا که این آمار نشان از افزایش ۲۱ درصدی بهره‌برداران کشاورزی، رشد ۴۹ درصدی سطح باغات و به‌ویژه افزایش ۲۱۴ درصدی واحدهای پرورش آبزیان دارد، لذا با ظرفیت‌های آبی یکی از خشک‌ترین استان‌های کشور تناسبی ندارد.
به گزارش ایرنا، خراسان جنوبی استانی کویری با منابع آبی محدود است که در دهه‌های اخیر با چالش بی‌سابقه‌ای به نام خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند. کاهش چشمگیر نزولات جوی و بحران کم‌آبی، زمین‌های کشاورزی را به خطری بزرگ تبدیل کرده است؛ اما در میان این بحران، آمارهای به‌دست‌آمده از نتایج سرشماری عمومی کشاورزی سال ۱۴۰۳ نشان از رشد ۲۱ درصدی تعداد بهره‌برداران و افزایش ۴۹ درصدی سطح اراضی باغی نسبت به سرشماری سال ۱۳۹۳ دارد که می‌تواند نویددهنده فرصت‌ها و نقاط روشن در مسیر رشد کشاورزی این منطقه باشد، البته اگر استراتژی‌های نوین و مدیریت هوشمند منابع در شرایط بحران آبی به درستی تبیین و مورد استفاده قرار گیرد.
به اعتقاد متخصص حوزه علوم و مهندسی آب در خراسان جنوبی، آمار سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳ استان تصویری متناقض از رشد کشاورزی در شرایط بحران آبی ارائه می‌دهد.
حسین خزیمه‌نژاد اظهار کرد: این آمار که نشان از افزایش ۲۱ درصدی بهره‌برداران کشاورزی، رشد ۴۹ درصدی سطح باغات و به‌ویژه افزایش ۲۱۴ درصدی واحدهای پرورش آبزیان دارد، با ظرفیت‌های آبی یکی از خشک‌ترین استان‌های کشور تناسبی ندارد.
وی تاکید کرد: از منظر علم هیدرولوژی و مدیریت منابع آب، این رشدها نه‌تنها فرصت محسوب نمی‌شوند، بلکه تهدیدی جدی برای آینده آبی منطقه به شمار می‌روند.
این استاد دانشگاه بیرجند یادآور شد: خراسان جنوبی با میانگین بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر و قرارگیری در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، طبیعتاً محدودیت‌های جدی در منابع آبی دارد، اما آنچه در آمار سرشماری مشاهده می‌شود، رشدی است که گویا بدون توجه به این محدودیت‌ها صورت گرفته است. لذا افزایش ۱۷ هزار هکتار باغ جدید به تنهایی نیازمند حداقل ۱۰۲ تا ۱۳۶ میلیون مترمکعب آب اضافی در سال است.
وی ادامه داد: این رقم وقتی با رشد ۷۸ درصدی گلخانه‌ها و افزایش فاجعه‌بار ۲۱۴ درصدی واحدهای پرورش آبزیان ترکیب شود، تقاضای آبی جدیدی معادل ۱۲۰ تا ۱۷۰ میلیون مترمکعب ایجاد می‌کند که با منابع موجود قابل تأمین نیست.
مدیر گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند بیان کرد: مسئله اصلی اینجاست که این رشدها عمدتاً متکی بر استخراج بیش از حد از آب‌های زیرزمینی بوده که خود منجر به افت سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌ها می‌شود.
وی افزود: پرورش آبزیان که بیشترین رشد را داشته، نیازمند آب با کیفیت و در حجم زیادی است که در شرایط فعلی منطقه، تأمین آن جز از طریق تخریب منابع آب محدود موجود امکان‌پذیر نیست.
تهدیدات کوتاه‌مدت و بلندمدت
خزیمه‌نژاد با بیان اینکه در کوتاه‌مدت شاهد نارسایی آبی جدی برای باغات تازه‌احداث خواهیم بود اظهار کرد: تابستان ۱۴۰۴ احتمالاً اولین سال خشکسالی خواهد بود که این باغات جدید در معرض خطر جدی قرار گیرند.
وی گفت: همچنین بسیاری از واحدهای پرورش آبزی که بر اساس دسترسی کنونی به آب طراحی شده‌اند، با کاهش منابع آب مواجه با بحران خواهند شد، لذا این وضعیت منجر به تنش شدید میان بخش‌های مختلف کشاورزی برای دسترسی به منابع آبی محدود خواهد شد.
نویسنده کتاب «منابع، مصارف و مسائل آب» با اشاره به اینکه در میان‌مدت برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی به فرونشست زمین منجر خواهد شد که خسارات جبران‌ناپذیری به زیرساخت‌های منطقه وارد می‌کند ادامه داد: آبیاری با آب‌های نامناسب و شور نیز خاک‌های کشاورزی را دچار شوری‌زایی خواهد کرد، لذا زیست‌بوم‌های طبیعی منطقه شامل مراتع و تالاب‌ها نیز در معرض تخریب جدی قرار خواهد گرفت.
وی تهدید اصلی را در بلندمدت دانست و گفت: ادامه روند فعلی منجر به بحران آبی جبران‌ناپذیری خواهد شد که نه‌تنها نسل فعلی بلکه نسل‌های آینده را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، لذا این وضعیت در نهایت کشاورزان را مجبور به ترک زمین‌های کشاورزی و مهاجرت خواهد کرد و اقتصاد کشاورزی استان را به سمت فروپاشی می‌برد.
نقاط امید در میان بحران
خزیمه‌نژاد اما با وجود این تصویر تیره، به برخی نشانه‌های امیدبخش نیز در آمار اشاره کرد و افزود: کاهش چهار درصدی سطح اراضی زراعی نشان می‌دهد که بخش زراعت تا حدودی تعدیل شده است.
وی تاکید کرد: این تعدیل اگرچه ناکافی است، اما نشان‌دهنده درک تدریجی از محدودیت‌های آبی است. همچنین استفاده هزار و ۳۲۵ بهره‌بردار بخش کشاورزی از سامانه آبیاری تحت فشار، نشان‌دهنده ظرفیت عظیمی برای بهبود بازده مصرف آب است که در صورت بهره‌گیری صحیح می‌تواند ۴۰ تا ۵۰ درصد از مصرف آب کاهش دهد.
متخصص حوزه علوم و مهندسی آب ادامه داد: کاهش پنج درصدی جمعیت دام سبک نیز گامی مثبت در جهت تعدیل مصرف آب محسوب می‌شود. البته این تغییرات اگرچه کوچک هستند، اما نشان می‌دهند که امکان مدیریت بهتر منابع آب وجود دارد. لذا مسئله اینجاست که این تعدیلات کوچک در برابر رشدهای عظیم در بخش‌های آب‌بر کاملاً ناچیز به نظر می‌رسند.
ضرورت اقدام فوری
وی با تاکید بر اینکه وضعیت فعلی نیازمند اقدامات فوری و قاطع است افزود: اولین اقدام، توقف کامل صدور مجوزهای جدید برای احداث واحدهای پرورش آبزی تا زمان تنظیم تراز آبی منطقه است.
خزیمه‌نژاد یادآور شد: همچنین باید گسترش باغات در مناطق فاقد منابع آب پایدار متوقف و حفر چاه‌های جدید در مناطق ممنوعه به‌شدت کنترل شود. از سویی نصب کنتور هوشمند روی تمام منابع آبی و ایجاد سامانه رصد مصرف آب در زمان واقعی از دیگر اقدامات ضروری است که باید فوراً آن را اجرا کرد.
وی تاکید کرد: در برنامه میان‌مدت، تبدیل سامانه‌های آبیاری سنتی به روش‌های نوین در اولویت قرار دارد، زیرا ایجاد شبکه آبیاری تحت فشار در سطح استان و آموزش گسترده کشاورزان برای استفاده از رویکردهای صرفه‌جویی آب ضروری است.
آب، مرکز تمام تصمیم‌های توسعه
این استاد دانشگاه یادآور شد: همچنین جایگزینی تدریجی گیاهان کم‌آب به جای محصولات آب‌بر و توسعه کشاورزی دقیق با استفاده از فناوری‌های نوین باید در دستور کار قرار گیرد.
وی با تاکید بر اینکه آمار سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳ خراسان جنوبی هشداری جدی برای آینده آبی استان محسوب می‌شود اظهار کرد: این رشدهای کشاورزی که در ظاهر نشان‌دهنده پیشرفت هستند، در واقع نشانه‌ای از عدم تناسب میان برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای و ظرفیت‌های طبیعی منطقه است، زیرا رشد ۲۱۴ درصدی پرورش آبزیان در منطقه‌ای با بارندگی ۱۵۰ میلی‌متر نمونه‌ای از برنامه‌ریزی غیرعلمی است که پیامدهای آن در آینده نزدیک خود را نشان خواهد داد.
خزیمه‌نژاد با بیان اینکه آب باید در مرکز تمام تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ای قرار گیرد ادامه داد: توسعه پایدار تنها زمانی امکان‌پذیر است که بر اساس ظرفیت واقعی منابع آب صورت گیرد. در غیر این صورت، آنچه امروز توسعه نامیده می‌شود، فردا به بحرانی تبدیل خواهد شد که احیای آن دهه‌ها زمان و سرمایه‌گذاری سنگین خواهد برد. خراسان جنوبی در آستانه چنین بحرانی قرار دارد که تنها اقدام فوری و علمی می‌تواند این استان را از فاجعه آبی نجات دهد.