عشایر خراسان جنوبی در تنگنای خشکسالی

سرانه دام سبک عشایر خراسان جنوبی طی دو دهه اخیر به یک‌چهارم کاهش یافته و این کاهش در کنار خشکسالی و فقر منابع آبی، زنگ خطر جدی برای معیشت و پایداری جمعیت در نواحی مرزی را به صدا درآورده است.
به گزارش ایرنا، عشایر ایران، این مردمان سخت‌کوش و بی‌ادعا، همواره یکی از ستون‌های استوار امنیت غذایی، فرهنگی و اجتماعی کشور هستند. در دل طبیعتی خشن و در مناطقی که شاید کمتر کسی تاب اقامت بلندمدت در آن‌ها را داشته باشد، عشایر با کمترین امکانات، بیشترین نقش را در حفظ مرزها، تأمین گوشت قرمز کشور و استمرار شیوه‌ای از زندگی ایفا می‌کنند که پیوندی عمیق با تاریخ، هویت و خودکفایی ملی دارد.
در مرزهای شرقی کشور، به‌ویژه استان خراسان جنوبی که با کشورهای همسایه چون افغانستان هم‌مرز است، عشایر نه‌تنها نقش یک جامعه تولیدکننده و مستقل را ایفا می‌کنند، بلکه در سایه حضور خود، عملاً نوعی مرزبانی فرهنگی و اجتماعی نیز انجام می‌دهند. حضور مستمر آنان در پهنه‌های مرزی، از تخلیه جمعیتی و خالی شدن از سکنه این مناطق جلوگیری کرده و در شرایطی که مهاجرت‌های رو به افزایش، روستاها و نواحی مرزی را با تهدید جدی مواجه کرده، عشایر همچنان پرچم‌دار پایداری هستند.
با این حال، طی سال‌های اخیر، استمرار خشکسالی‌های پیاپی، کاهش بارندگی‌ها و افت شدید منابع آبی، شرایط را برای این قشر زحمت‌کش به‌شدت دشوار کرده است. چرای دام در مراتع فقیر شده، تأمین آب برای انسان و دام به معضلی اساسی بدل گشته و از همه مهم‌تر، سرانه دام عشایر که مهم‌ترین دارایی و منبع درآمد آنان است، کاهش چشم‌گیری یافته است.

وضعیت عشایر خراسان جنوبی
در این میان، تبیین شرایط کنونی عشایر، بیان دغدغه‌ها، ظرفیت‌ها و برنامه‌های حمایتی دولت می‌تواند تصویری روشن‌تر از وضعیت موجود ارائه دهد. به همین منظور، در گفت‌وگویی تفصیلی با مدیرکل امور عشایر استان خراسان جنوبی، به بررسی وضعیت کنونی عشایر این منطقه، تأثیرات خشکسالی بر زندگی آنان، کاهش سرانه دام، نحوه تأمین آب و علوفه و همچنین اقدامات انجام‌شده برای پایداری جامعه عشایری می‌پردازیم.
محمد ابراهیم ابراهیمی اظهار کرد: اکنون خراسان جنوبی ۱۷ هزار و ۲۸۷ خانوار عشایر در قالب ۵۸ طایفه دارد که در ۵۰۰ محله عشایری زندگی می‌کنند و چهارمین استان عشایرنشین کشور است.
وی ادامه داد: عشایر خراسان جنوبی با جمعیتی حدود ۹.۷ درصد از جمعیت کل استان، نقش بسیار مهمی در تولیدات کشاورزی و دامداری و نیز تأمین امنیت مرزهای استان ایفا می‌کنند.
مدیرکل امور عشایر خراسان جنوبی ادامه داد: ۶۵ درصد این جمعیت در چهار شهرستان مرزی استان و ۳۵ درصد دیگر در شهرستان‌های مرکزی مستقر هستند.

سهم عشایر در تولیدات دامی
وی با بیان اینکه ۷۰ درصد خانوارهای عشایری عمده درآمدشان از دامداری تأمین می‌شود، عنوان کرد: مجموع دام سبک عشایر استان اکنون ۸۹۴ هزار و ۵۰۰ رأس و دام سنگین ۲۷ هزار و ۳۸۷ رأس است.
ابراهیمی عنوان کرد: عشایر استان در سه ماهه ابتدای امسال بیش از پنج هزار و ۳۰۰ تن فرآورده دامی تولید کردند که نسبت به مدت مشابه سال قبل هفت درصد افزایش داشته است.
وی تصریح کرد: تولیدات عشایر در این مدت هزار تن گوشت دام سبک و سنگین، سه هزار و ۹۰۰ تن شیر و ۴۰۰ تن پشم و کرک بوده است.
مدیرکل امور عشایر خراسان جنوبی با اشاره به خشکسالی‌های مکرر و کاهش منابع آبی استان گفت: سرانه دام سبک عشایر استان بر اثر این خشکسالی به کمتر از یک‌چهارم رسیده و نگرانی جدی درباره معیشت آنان ایجاد کرده است که اگر مدیریت نشود اثرات منفی بر اقتصاد عشایر و غیرمستقیم بر تمام جامعه خواهد گذاشت.
وی از پرداخت ۳۱۰ میلیارد تومان تسهیلات سرمایه در گردش از محل اعتبارات سال ۱۴۰۳ در قالب طرح زنجیره تولید گوشت قرمز به عشایر خراسان جنوبی خبر داد و گفت: این حمایت‌های مالی باعث ارتقاء تولید و بهبود معیشت عشایر شده است.
ابراهیمی افزود: این مقدار تسهیلات به ۲۴۵ نفر عشایر متقاضی دریافت این تسهیلات، از محل منابع صندوق توسعه ملی با کارمزد ۲۱.۵ درصد پرداخت شده است.
وی به وضعیت سرانه دام عشایر طی سال‌های گذشته اشاره کرد و گفت: خشکسالی‌های ۲۰ سال اخیر به‌شدت بر تعداد دام‌های عشایر تأثیر گذاشته است و در این مدت، سرانه دام کاهش چشمگیری داشته و حتی در سال‌های ترسالی نیز این افزایش پایدار نبوده است.
مدیرکل امور عشایر خراسان جنوبی افزود: کاهش نزولات جوی و همچنین محدودیت منابع آبی، باعث کاهش شدید منابع علوفه‌ای شده و این وضعیت به‌طور مستقیم به وضعیت معیشتی عشایر آسیب زده است.
وی همچنین تأکید کرد: بیشترین تأثیرات خشکسالی در این استان، به منابع آبی سطحی و نیمه‌سطحی از جمله چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌های مالداری بازمی‌گردد که به دلیل خشکسالی، با کاهش چشمگیر روبه‌رو شده است.
ابراهیمی گفت: کاهش دام و در پی آن کاهش تولیدات دامی، باعث کاهش درآمد و افزایش هزینه‌های نگهداری دام‌ها شده است و از آنجا که دامداری و فرآوری محصولات دامی، مهم‌ترین منبع درآمد عشایر به شمار می‌رود، این مشکلات موجب فشار اقتصادی شدید بر خانواده‌های عشایری شده است.

اقدامات اجرایی برای مقابله با خشکسالی
وی به تشریح اقدامات صورت‌گرفته برای کاهش اثرات خشکسالی و حمایت از عشایر پرداخت و اظهار کرد: از مهم‌ترین اقداماتی که در این زمینه انجام شده است، تقویت و تسریع در آبرسانی سیار به مناطق عشایری، مرمت و بازسازی منابع آبی موجود، تأمین و توزیع مستمر نهاده‌های دامی و توسعه طرح‌های آبخیزداری در بالادست منابع آبی است.
مدیرکل امور عشایر خراسان جنوبی به طرح‌های آموزشی برای پرورش دام و به‌نژادی دام اشاره کرد و افزود: آموزش‌های مستمر برای ارتقاء کیفیت دام‌ها و بهگزینی آن‌ها، همچنین افزایش بره‌زایی در مدت‌زمان مشخص از جمله اقدامات در دستور کار قرار دارد.
وی در خصوص حمایت‌های مالی و بیمه‌ای از عشایر تصریح کرد: دولت در نظر دارد تسهیلات اشتغال‌زا و تسهیلات زنجیره تولید گوشت قرمز را به عشایر ارائه دهد و همچنین، بیمه دام و بیمه اجتماعی برای عشایر در دستور کار است تا در صورت بروز بحران‌ها، این قشر تحت پوشش بیمه قرار گیرند.
ابراهیمی به طرح‌های نوآورانه‌ای که در خراسان جنوبی اجرا شده است اشاره کرد و افزود: خراسان جنوبی به عنوان پیشرو در این حوزه، اولین سامانه آبرسانی سیار در کشور را راه‌اندازی کرده است و همچنین، بزرگ‌ترین خطوط آبرسانی پایدار برای عشایر در نقاط مرزی و محروم استان ایجاد شده است. وی در ادامه گفت: طراحی و اجرای سکوهای عشایری، نوروزگاه‌ها، اتراقگاه‌ها و سایبان‌های دامی از جمله اقدامات دیگری است که در راستای حمایت از عشایر در شرایط خشکسالی صورت گرفته و این اقدامات موجب کاهش فشار اقتصادی و افزایش رفاه عشایر در فصول سخت سال شده است.

لزوم تنوع درآمدی برای پایداری عشایر
مدیرکل امور عشایر خراسان جنوبی به اهمیت خروج عشایر از تک‌محصولی بودن اشاره کرد و گفت: یکی از رویکردهای اصلی ما در استان، تشویق عشایر به توسعه صنایع دستی، بوم‌گردی، گیاهان دارویی و تولید محصولات دامی غیرمرتبط با دامداری است زیرا این کار می‌تواند به تنوع درآمدی عشایر کمک کند و آنان را در برابر بحران‌های طبیعی و اقتصادی مقاوم‌تر سازد.
وی در خصوص پیش‌بینی وضعیت سرانه دام در آینده نزدیک افزود: کاهش دام غیراقتصادی و چرای مرتعی، بهگزینی دام و تغییر رویکرد پرورش دام در سیستم نیمه‌بسته و چرای دستی از جمله راهکارهایی است که برای مقابله با بحران‌ها در نظر گرفته شده است و این اقدامات به مدیریت بهتر منابع مراتع و بهبود وضعیت دام کمک خواهد کرد.
ابراهیمی به تجارب موفق استان خراسان جنوبی در مقابله با بحران‌های طبیعی اشاره کرد و گفت: استان ما به دلیل وقوع انواع حوادث طبیعی نظیر باد و طوفان، ریزگردها، سیل‌های فصلی و زلزله‌ها، به عنوان یکی از پیشگامان در مدیریت بحران شناخته می‌شود که از جمله اقدامات موفق می‌توان به طراحی سامانه‌های آبرسانی سیار، برنامه‌های آبرسانی پایدار و به‌روزرسانی ناوگان آبرسانی اشاره کرد.