حق‌آبه‌ای که رفت، اعتبار دیپلماسی‌ای که خشک شد/خیمه طالبان بر منافع ملی ایران
در حالی که میلیون‌ها شهروند مشهدی با بحران بی‌سابقه آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند، حکومت طالبان با انحراف مسیر رودخانه هریرود، حق‌آبه قانونی ایران را قطع کرده است. این در حالی است که وزارت امورخارجه همچنان به بیانیه‌های بی‌نتیجه و رایزنی‌های ناکارآمد بسنده می‌کند. آیا وقت آن نرسیده که دیپلماسی آبی ایران از خواب بیدار شود؟
بحران کم‌آبی در کلان‌شهر مشهد به مرحله‌ای بحرانی رسیده است. طبق اظهارات مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد، وضعیت ذخایر سد‌های تأمین‌کننده آب شرب مشهد از جمله دوستی، کارده، ارداک و طرق به‌شدت نامناسب بوده و ظرفیت سد دوستی که نقش حیاتی در تأمین آب منطقه دارد، به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است.
به گزارش سرویس اقتصادی تابناک، در این میان، یکی از اصلی‌ترین دلایل بحران موجود، مسدود شدن مسیر طبیعی رودخانه هریرود توسط حکومت طالبان در افغانستان و عدم تخصیص حق‌آبه ایران بر اساس معاهده سال ۱۳۵۱ خورشیدی است.
پیشینه حقوقی مسئله: معاهده ۱۳۵۱
به گفته متخصصین اصلی‌ترین ضعف در رابطه با شرایط عدم تخصیص حق آبه هریرود را می‌توان متوجه عملکرد وزارت امورخارجه دانست.
با وجود گذشت نزدیک به چهار سال از سلطه طالبان بر افغانستان، وزارت امور خارجه ایران هنوز موفق به برقراری چارچوب رسمی و منظم برای گفت‌و‌گو‌های آبی با مقامات طالبان نشده است. رایزنی‌های پراکنده و غیرنظام‌مند تاکنون به نتیجه ملموسی در خصوص بازگشایی مسیر رودخانه هریرود و تخصیص مجدد حق‌آبه منجر نشده است.
بیانیه خوانی مشکل گشا نیست/ ابزار‌های بین المللی در پستو!
مقامات وزارت امور خارجه ایران بار‌ها در مصاحبه‌ها و بیانیه‌ها بر پایبندی طالبان به معاهده ۱۳۵۱ تأکید کرده‌اند، اما هیچ‌گونه اقدام عملی الزام‌آور یا راهبرد حقوقی در قبال تخلفات آشکار طالبان دیده نمی‌شود. این رویکرد انفعالی و صرفاً رسانه‌ای، نه‌تنها کارایی ندارد، بلکه پیام ضعف و بی‌عملی را به طرف مقابل ارسال می‌کند.
ایران می‌توانست از ظرفیت‌های حقوقی بین‌المللی، همکاری با کشور‌های ثالث (مانند ترکمنستان که در پایین‌دست سد دوستی قرار دارد) و نهاد‌های بین‌المللی مرتبط با منابع آبی، برای فشار بر طالبان و احقاق حقوق خود بهره بگیرد. اما تاکنون شواهدی از چنین تلاش‌های سازمان‌یافته‌ای مشاهده نشده است.
بی‌برنامگی در دیپلماسی آب فرامرزی
ایران در قبال بحران‌های مشابه در حوزه آب‌های مرزی دیگر (همچون هیرمند و ارس) نیز با مشکلات مشابهی روبه‌رو بوده است که نشان‌دهنده ضعف ساختاری در تدوین راهبردی جامع در حوزه «دیپلماسی آب» است. این ضعف در مورد رودخانه هریرود به‌شدت مشهود است و باعث شده تا طالبان در غیاب هرگونه هزینه سیاسی یا اقتصادی، آزادانه به سیاست‌های آبی یک‌جانبه خود ادامه دهد.
جنگ آب در مشهد؟
ادامه دار شدن این شرایط در یکی از کلان شهر‌های ایران می‌تواند تبعات جبران ناپذیری داشته باشد؛ کاهش شدید منابع آب مشهد، شهری با جمعیت میلیونی و زائرپذیر، می‌تواند منجر به نارضایتی عمومی و تنش‌های اجتماعی گسترده شود.
از سویی دیگر قطع حق‌آبه‌های مرزی، به‌ویژه از کشور‌های بی‌ثبات یا دارای حکومت‌های متخاصم، یک مسئله مستقیم امنیت ملی محسوب می‌شود. این در حالی است که بی شک کاهش حق‌آبه منجر به برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، نشست زمین و تخریب اکوسیستم‌های منطقه می‌شود.
باید چه کرد؟
کارشناسان معتقدند فعال‌سازی یک کارگروه دیپلماسی آب منطقه‌ای با مشارکت وزارت امور خارجه، وزارت نیرو و نخبگان حوزه حقوق بین‌الملل آب برای تدوین برنامه اقدام فوری می‌تواند نخستین گام برای اصلاح شرایط کنونی باشد. از سویی دیگر برگزاری نشست‌های دوجانبه رسمی با طالبان تحت نظارت نهاد‌های بین‌المللی برای الزام به اجرای معاهده ۱۳۵۱راهکار دیگری برای کمک به حل بحران آبی مشهد است.
استفاده از ظرفیت نهاد‌های بین‌المللی آبی مانند کمیسیون بین‌المللی رودخانه‌ها، سازمان همکاری اسلامی و سازمان ملل برای طرح شکایت رسمی و جلب حمایت بین‌المللی، ایجاد اهرم‌های فشار اقتصادی و سیاسی غیرمستقیم از طریق مرز‌های تجاری یا همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه برق، سوخت یا ترانزیت و در نهایت افزایش دیپلماسی عمومی و رسانه‌ای هدفمند برای افزایش آگاهی جهانی نسبت به تبعات رفتار‌های آبی طالبان از جمله ابزار‌هایی است که وزارت امورخارجه ایران می‌تواند با هدف حفظ و احیای منافع ملی کشور در زمینه حق آبه هریرود، مورد استفاده قرار دهد.
به گزارش تابناک، ضعف عملکرد وزارت امور خارجه ایران در اقناع طالبان برای اجرای تعهدات آبی، به‌ویژه در موضوع رودخانه هریرود، مصداق بارز غفلت دیپلماتیک و عدم اولویت‌دهی به منافع حیاتی کشور در سطح سیاست خارجی است. بحران مشهد نه صرفاً یک چالش محلی، بلکه جلوه‌ای از پیامد‌های عدم اقدام مؤثر در برابر نقض تعهدات بین‌المللی توسط همسایگان است. برای جلوگیری از تشدید بحران، بازنگری فوری در راهبرد‌های دیپلماسی آب و اقدام قاطع و منسجم ضروری است.