استان در مرز فروپاشی منابع آب
آبخوانهای خراسان جنوبی با سرعتی فراتر از توان احیا در حال تهیشدن است؛ سرزمینی که روزگاری بر شانههای چشمهها و قنوات ایستاده بود، امروز روی زمینی قدم میگذارد که آرامآرام فرو مینشیند. آمارهای رسمی از وضعیت آب زیرزمینی، زنگ خطری است که اگر جدی گرفته نشوند، نقشه این استان را در چند سال آینده دگرگون میکند. وقتی ۷۴٪ از محدودههای استان خراسان جنوبی رسماً «ممنوعه» یا «ممنوعه بحرانی» اعلام میشوند، دیگر نمیتوان این هشدار را تنها یک «واقعیت آماری» دانست، این یعنی استان در لبه فروپاشی منابع آب و امنیت زیستی ایستاده: خشکسالی شدید، برداشت بیرویه، فرو نشست زمین و زیر فشار رفتن معیشت و کشاورزی مردمی که آب، زندگیشان است.
آمار و حقایق تلخ
بر اساس اظهارات مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان جنوبی، برداشت فعلی از آبخوانها 6/1برابر میزان قابل تجدید طبیعی است؛ یعنی منابع زیرزمینی با سرعتی فراتر از توان جایگزینی تخلیه میشوند.همین وضعیت باعث شده تا ۷۴ درصد محدودههای استان در طبقه «ممنوعه» یا «ممنوعه بحرانی» قرار بگیرند. کارشناسان منابع آب استان از فرونشست زمین در ۱۷ محدوده مطالعاتی خبر دادهاند، زنگ خطری جدی برای ساختار زمین و امنیت زیرساختی استان. همچنین، کاهش شدید بارش و تغییرات اقلیمی اوضاع را وخیمتر کردهاند: گزارشها حاکی از کاهش بارندگی تا ۴۴ درصد نسبت به میانگین بلندمدت در سالهای اخیر هستند. ذخایر سدها نیز به پایینترین سطح رسیدهاند و برخی گزارشها از رسیدن ذخیره آب سدهای استان به حدود ۲۰٪ ظرفیت خبر میدهند.
پیامدها
پیامدهای فرونشست در حوزه های مختلف نمود می یابد که از مهم ترین آن ها خطر برای کشاورزی و معیشت مردم است. بخش قابل ملاحظهای از جمعیت استان به کشاورزی و دامداری وابستهاند. با خشک شدن سفرههای زیرزمینی، کیفیت خاک و آب _به علت افزایش شوری و کاهش کیفیت آب _ در خطر است؛ پژوهشها نشان میدهند که افت سطح آب زیرزمینی میتواند باعث افزایش شوری و کاهش حاصلخیزی زمین شود. درنتیجه تولید محصولات کشاورزی و تأمین معیشت خانوارها با بحران مواجه خواهد شد.
فرو نشست و تخریب زیرساخت
استخراج بیرویه آب باعث شده تا زمین در برخی مناطق نشست کند یا فروبنشیند، پدیدهای که در بسیاری از نقاط ایران قابل مشاهده و خطرناک است. این پدیده علاوه بر نابودی سفره آب زیرزمینی، میتواند باعث شکاف و ترک در ساختمانها، جادهها، خطوط انتقال آب و برق و دیگر زیرساختها شود؛ یعنی زندگی شهری و روستایی، هردو، در معرض پیامدهای جدی هستند.
مهاجران آب
وقتی کشاورزی تحت فشار است و زمین و آب دیگر قابل اعتماد نیستند، مردم به ویژه در مناطق روستایی ممکن است مجبور به ترک محل زندگی خود شوند. این بحران میتواند موج تازهای از «مهاجران آب» ایجاد کند. همچنین، کاهش تولید کشاورزی، امنیت غذایی منطقه و استانهای همجوار را تهدید میکند.
فرسایش منابع آب
مسئله استان خراسان جنوبی صرفاً محلی نیست. تجربههای مشابه در سراسر کشور نشان دادهاند که برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی و تأمین آب با روشهای ناپایدار، بدون جایگزینی باعث کمآبی، فرو نشست و حتی نابودی ظرفیت ذخیره آب شده است. اگر سیاستها تغییر نکنند، این ذخیره تاریخی آب ممکن است برای همیشه از دست برود.
چرا استان به این روز افتاد؟
کاهش شدید بارندگی و تغییرات اقلیمی از دلایل بروز شرایط کنونی در استان است؛ استانهای مرکزی و شرقی ایران شامل خراسان جنوبی از خشکسالی پیاپی رنج میبرند. کاهش بارش تا ۴۴٪ نسبت به میانگین بلندمدت، جبران ناپذیری منابع آب را وارد بحران کرده است. استخراج بیرویه از سفرههای زیرزمینی: برداشت بیش از 6/1برابر حد تجدیدپذیر باعث تخلیه سریع آبخوانها شده است. مدیریت ناکافی و برنامهریزی کوتاهمدت از دیگردلایل است چون وابستگی شدید کشاورزی به آب زیرزمینی، استفاده از چاههای متعددگاه غیرقانونی یا پرمصرف و نبود سیاست جامع صرفهجویی و احیا، استان را در وضعیت بحرانی قرار داده است. بیتوجهی به جایگزینها و کشاورزی پایدارهم می تواند دلیل دیگر باشد چراکه استفاده از روشهای سنتی، بدون بهرهوری آب، و عدم حرکت به سمت کشت کمآب یا روشهای نوین کشاورزی، فشار بر منابع آب را بیشتر کرده است.
راهکارها
برای عبور از این بحران نه بهصورت موقت، که به شکلی پایدار نیاز به تغییر در ساختار مدیریت آب و کشاورزی است که شامل روش هایی چون اصلاح الگوی کشت است یعنی حرکت از محصولات پرآببر به محصولات مقاوم به خشکی یا با نیاز کمتر آب. کاهش مصرف آب در بخش خانگی، صنعتی و کشاورزی می تواند کمک کننده باشد. به علاوه استفاده از روشهای آبیاری نوین مانند قطرهای، وجود کنتورهای هوشمند، بازچرخانی آب، استفاده از پساب و آبهای غیرمتعارف هم اهمیتی ویژه دارد. ممنوعیت تدریجی و کنترل استخراج بیرویه باید جدی گرفته شود، نظارت جدی بر چاهها، کاهش اعطای مجوز جدید برای چاههای پرمصرف و جلوگیری از استخراج بیرویه. افزایش آگاهی و فرهنگسازی عمومی هم باید مورد توجه باشد؛ مردم، مسئولان و کشاورزان باید درک کنند که آب، سرمایه مشترک همه است. زمینِ زیر پای خراسان جنوبی هر سال آرامتر نفس میکشد؛ سفرههایی که روزگاری پشتوانه زندگی بودند، حالا تنها پوستهای نازک از امید را نگه داشتهاند. آمارها هشدار میدهند، نقشهها نشانه میدهند و ترکهای خاموش دشتها از آیندهای حرف میزنند که هنوز نرسیده، اما سایهاش افتاده است. اگر برداشتها همینطور ادامه یابد، اول کدام نقطه فرو مینشیند؟ و چه زمانی مردم صدای شکستن زمین را نه در گزارشها، که در خانههای خود خواهند شنید؟